Στην παρούσα εργασία εξετάζουμε τον ρόλο του θεάτρου ως όχημα κοινωνικής αφύπνισης μέσα από το έργο του Ντάριο Φο, εστιάζοντας, κυρίως, στη λεγόμενη «επαναστατική περίοδο» της θεατρικής δημιουργίας του. Αρχικά, εστιάζουμε στην θεατρική γλώσσα του δημιουργού, όπως αυτή διαμορφώθηκε μέσα στις συνθήκες έντονων ταξικών αντιθέσεων, κοινωνικοπολιτικής έντασης και βίαιης κρατικής καταστολής που επικρατούσαν στην Ιταλία των δεκαετιών 1960-1970. Θέλοντας να αφυπνίσει και να ενεργοποιήσει τους ανθρώπους των καταπιεσμένων κοινωνικών τάξεων, ο Φο μιλά σε αυτούς με τον τρόπο που το έκαναν οι γελωτοποιοί της πλατείας κατά το Μεσαίωνα: με καυστική σάτιρα προς την εξουσία και τους εκπροσώπους της. Στη συνέχεια της εργασίας, μελετάμε την επιρροή της σκέψης του Αντόνιο Γκράμσι στην δραματουργία του Φο. Σκιαγραφούμε πτυχές της έννοιας της «πολιτιστικής ηγεμονίας» ώστε να μπορέσουμε να κατανοήσουμε το θέατρο ως πεδίο ιδεολογικής σύγκρουσης, αλλά και ως μέσον αμφισβήτησης της κυρίαρχης πολιτισμικής αφήγησης. Αναφερόμαστε σε αποσπάσματα των Τετραδίων της φυλακής και σε σύγχρονές τους σχετικές μελέτες, επιχειρώντας να εντοπίσουμε σημεία του γκραμσιανού στοχασμού με τα οποία ευθυγραμμίζεται η δραματουργία του Φο. Μεταξύ άλλων στοιχείων, η υιοθέτηση μιας γλώσσας απλής, ενίοτε και τοπικής διαλέκτου, ο αυτοσχεδιασμός, η γλωσσική επινόηση, καταδεικνύουν την επιθυμία του Φο να επικοινωνήσει αποτελεσματικά με το κοινό του και να αναδείξει τη φωνή των καταπιεσμένων. Σε συνάφεια με τα παραπάνω είναι και η δημιουργική «επανεπινόηση» της μεσαιωνικής φάρσας, ενός είδους με εγγενή ανατρεπτικά χαρακτηριστικά, τα οποία σκιαγραφούμε στο τρίτο μέρος της εργασίας μας και επιχειρούμε να τα εντοπίσουμε σε τρία εμβληματικά έργα του δημιουργού: Μίστερο Μπούφο (1969), Ο τυχαίος θάνατος ενός αναρχικού (1970), Δεν πληρώνω! Δεν πληρώνω! (1974). Η προτίμηση ενός «θεάτρου της κατάστασης» αντί ενός «θεάτρου χαρακτήρων», η κατάρριψη του «τέταρτου τοίχου», το «βίαιο γέλιο», η χρήση του μοτίβου του «ανεστραμμένου κόσμου» – κύριο μοτίβο της καρναβαλικής αισθητικής του γκροτέσκο όπως έχει αναλυθεί από τον Μιχαήλ Μπαχτίν – καταδεικνύουν τη φιλοδοξία του Φο να αφυπνίσει και να ενεργοποιήσει το κοινό του επαναπροσδιορίζοντας, παράλληλα, τη διάκριση μεταξύ «υψηλού» και λαϊκού πολιτισμού· ελιτίστικης και λαϊκής κουλτούρας. Ολοκληρώνουμε την εργασία με ένα δημιουργικό μέρος, προσπαθώντας να αξιοποιήσουμε τα θεωρητικά και τα αισθητικά εργαλεία που αναπτύχθηκαν στα προηγούμενα κεφάλαια, με τη σύνθεση ενός πρωτότυπου θεατρικού έργου πολιτικής σάτιρας.

In this thesis, we examine the role of theatre as a vehicle for social awaking through the work of Dario Fo, focusing primarily on the so-called “revolutionary period” of his theatrical production. We begin by focusing at the theatrical language of the playwright, as it was shaped within the context of intense class conflict, socio-political unrest, and violent state repression that prevailed in Italy during the 1960s and 1970s. Seeking to awaken and mobilize the oppressed social classes, Fo addresses them in the manner of the medieval jesters of the public square: with biting satire directed at power and its representatives. Subsequently, we study the influence of Antonio Gramsci’s thought on Fo’s dramaturgy. We outline aspects of the concept of “cultural hegemony” in order to understand theatre as a field of ideological conflict, as well as a means of contesting the dominant cultural narrative. We refer to passages from the Prison Notebooks and to contemporary studies of Gramsci’s work, attempting to identify points of convergence between his thinking and Fo’s dramatic practice. Among other elements, Fo’s use of simple language, at times incorporating regional dialects, his reliance on improvisation and linguistic invention, reveal his desire to communicate effectively with his audience and to give voice to the oppressed. Closely related to this is his creative reinvention of medieval farce – a genre with inherently subversive characteristics – which we analyze in the third part of our thesis and attempt to trace in three emblematic works by the author: Mistero Buffo (1969), Accidental Death of an Anarchist (1970), Can’t Pay? Won’t Pay! (1974). Fo’s preference for a “theatre of situation” over a “theatre of characters”, the breaking of the “fourth wall”, the “violent laughter”, and the motif of the “world turned upside down” – a key element of the carnivalesque aesthetic of the grotesque, as analyzed by Mikhail Bakhtin – all highlight his ambition to awaken and activate his audience while, at the same time, redefining the distinction between “high” and popular culture, between elitist and folk culture. We conclude the thesis with a creative section, in which we attempt to apply the theoretical and aesthetic tools developed in the previous chapters through the composition of an original theatrical work of political satire.