Η Κοινωνική και Αλληλέγγυα Οικονομία (ΚΑΟ) είναι μια έννοια ευρεία, εκτεινόμενη σε πλήθος τομέων, πρακτικών, προσεγγίσεων και εγχειρημάτων. Σημαντικό στοιχείο της ΚΑΟ είναι ότι επικεντρώνεται στον άνθρωπο και την κοινωνία, καθώς διακρίνεται από αξίες όπως η δημοκρατική λήψη αποφάσεων, η αλληλεγγύη, η συλλογικότητα. Επιπλέον, όπως σημειώνεται συχνά, η ΚΑΟ είναι σε θέση να ανταποκρίνεται άμεσα στις ανάγκες της κοινωνίας, ιδιαίτερα σε περιόδους κρίσεων. Από τις αρχές του 21ου αιώνα μέχρι και σήμερα, η Ελλάδα ήρθε αντιμέτωπη με μια σειρά κρίσεων, όπως η οικονομική και η προσφυγική, στη διάρκεια των οποίων αναδύθηκε ένα πλήθος εγχειρημάτων της ΚΑΟ. Τα εγχειρήματα αυτά επεδίωκαν τόσο την κάλυψη αναγκών, που συχνά η πολιτεία δε μπορούσε να ανταποκριθεί, όσο και τη διεκδίκηση αιτημάτων της κοινωνίας.

Τοποθετώντας στο επίκεντρο τη λεγόμενη προσφυγική κρίση, εξετάζεται το ζήτημα της ένταξης, με ιδιαίτερη έμφαση στη στέγαση, ως συστατικό στοιχείο της. Ειδικότερα, στο πλαίσιο της εργασίας αναπτύσσεται ένα ισχυρό θεωρητικό υπόβαθρο, εκκινώντας από τον κοινωνικό αποκλεισμό, με τον οποίο συχνά έρχονται αντιμέτωποι οι πρόσφυγες και οι αιτούντες άσυλο. Αναλύεται η έννοια του κοινωνικού αποκλεισμού και, στον αντίποδα της, η κοινωνική ένταξη. Ένα από τα συστατικά στοιχεία της αμφίδρομης και πολυπαραγοντικής διαδικασίας της ένταξης αποτελεί η ύπαρξη ενός ικανοποιητικού πλαισίου στέγασης. Η διάσταση της στέγασης εξετάζεται αναφορικά με τις ιδιαιτερότητες του πλαισίου ένταξης των προσφυγικών πληθυσμών, αναγνωρίζεται η σπουδαιότητά της και σημειώνονται επιμέρους πτυχές της.

Οι προσεγγίσεις στο ζήτημα της ένταξης και στέγασης προσφύγων αφορούν τις θεσμικές και, από την άλλη, τις εναλλακτικές, που ανέκυψαν στη διάρκεια της πρόσφατης προσφυγικής κρίσης. Στο πλαίσιο εξέτασης των θεσμικών προσεγγίσεων γίνεται αναφορά του διεθνούς, ευρωπαϊκού και εθνικού δικαίου για τους πρόσφυγες και αιτούντες άσυλο, καθώς και των δικαιωμάτων που απορρέουν από εκεί. Επικεντρώνοντας την προσοχή στην Ελλάδα, γίνεται μια ιστορική αποτύπωση της εμπειρίας της, ως χώρας υποδοχής μεταναστών, καθώς και τα σχετικά μέτρα ένταξης που έχουν ληφθεί. Αρχής γενομένης του 1922 και φτάνοντας στο σήμερα, καταδεικνύεται η προβληματική στάση της χώρας στην αντιμετώπιση των εισερχόμενων πληθυσμών. Βέβαια, η παρουσίαση γίνεται πιο πυκνή πλησιάζοντας στην περίοδο της προσφυγικής κρίσης του 2015. Σημειώνεται η στάση και ο ρόλος που διαδραμάτισαν οι εθνικές και διεθνείς Μη Κυβερνητικές Οργανώσεις (ΜΚΟ), καθώς και τα στεγαστικά προγράμματα που αναπτύχθηκαν σε συνεργασία με αυτές. Τα στεγαστικά προγράμματα, πέρα από την παροχή ενός βασικού πλαισίου σε χιλιάδες πρόσφυγες και αιτούντες άσυλο, χαρακτηρίστηκαν από σημαντικά προβληματικά σημεία και κενά, τα οποία εξετάζονται στο αντίστοιχο κεφάλαιο.

Αναφορικά με τις εναλλακτικές προσεγγίσεις, πολλές από αυτές αναδείχθηκαν μέσα από τα κινήματα υπεράσπισης των δικαιωμάτων των προσφύγων. Άλλωστε, οι λεγόμενοι αλληλέγγυοι από την αρχή (2015) είχαν προστρέξει να βοηθήσουν τους ανθρώπους που κατέφθαναν στα παράλια των νησιών του ανατολικού Αιγαίου, πριν από οποιονδήποτε κρατικό ή Ευρωπαϊκό φορέα. Μέσα από το κίνημα των αλληλέγγυων αναδείχθηκαν οι καταλήψεις προσφύγων, σε Αθήνα, Θεσσαλονίκη, Μυτιλήνη και αλλού. Οι καταλήψεις αυτές, βασισμένες στις αρχές της ΚΑΟ, προσέφεραν ένα ασφαλές περιβάλλον για έναν σημαντικό αριθμό προσφύγων, πολλοί από τους οποίους αδυνατούσαν να καλύψουν την ανάγκη στέγασής τους. Μέσα από τις εμπειρίες ατόμων που είχαν λάβει μέρος στις καταλήψεις προσφύγων, διερευνώνται οι λόγοι που οι ίδιοι θεωρούν ότι οδήγησαν στη δημιουργία των καταλήψεων προσφύγων στην Ελλάδα και συγκεκριμένα στην Αθήνα, πως λειτουργούσαν οι χώροι αυτοί και ποια ήταν η συνδρομή τους στην ένταξη των προσφύγων στην ελληνική κοινωνία.  

Συνολικά, η μελέτη παρέχει ένα πολύπλευρο πλαίσιο αναφορικά με την ένταξη των προσφύγων. Εξετάζονται οι αρχές της ΚΑΟ, έννοιες όπως η κοινωνική ένταξη και η στέγαση, παρουσιάζεται το θεσμικό και ιστορικό πλαίσιο της ένταξης των προσφύγων στην Ελλάδα, καθώς και οι προσεγγίσεις που ακολουθήθηκαν από τους επίσημους φορείς, αλλά και από τους αλληλέγγυους. Εν κατακλείδι, καταδεικνύεται ότι η έκφραση της αλληλεγγύης, όπως αυτή εκφράστηκε μέσα από τις καταλήψεις προσφύγων, από τη μια αποτέλεσε σημαντικό παράγοντα για την παροχή ενός σχετικά ασφαλούς πλαισίου, για σημαντικό αριθμό προσφύγων, που σε άλλη περίπτωση θα βρίσκονταν αντιμέτωποι με την αστεγία. Παράλληλα, αναδεικνύονται διάφορες άλλες διαστάσεις των συγκεκριμένων καταλήψεων, που συνέβαλλαν ή παρεμπόδισαν την ένταξη τους στην κοινωνία υποδοχής.

The Social and Solidarity Economy (SSE) is a broad concept that encompasses a variety of sectors, practices, approaches and projects. An important element of the SSE is its focus on people and society, as it is characterized by values such as democratic decision-making, solidarity and collectivity. Moreover, as is often noted, civil society organizations are able to respond directly to the needs of society, especially in times of crisis. From the beginning of the 21st century until today, Greece has faced a series of crises, such as the economic and refugee crises, during which a number of SSE initiatives emerged. These initiatives have sought both to meet needs that the state has often been unable to meet and to respond to the demands of society.

Focusing on the so-called refugee crisis, it examines the issue of integration, with a particular emphasis on housing as a component of the later. In particular, the paper develops a strong theoretical background, starting from the social exclusion that refugees and asylum seekers often face. The concept of social exclusion is examined alongside its opposite, social inclusion. One of the components of the two-way and multifactorial process of inclusion is the existence of a satisfactory housing framework. The paper examines the housing dimension in relation to the specificities of the integration context of refugee populations, recognizing its importance and highlighting its various aspects.

Approaches to the issue of refugee integration and housing include both institutional and alternative ones that have emerged during the recent refugee crisis. In the context of examining institutional approaches, reference is made to international, European and national law on refugees and asylum seekers and the rights derived therefrom. Focusing on Greece, a historical review is given of the country's experience as a host country for immigrants, as well as the relevant integration policies that have been put in place. Starting in 1922 and continuing to the present day, the country's problematic attitude to dealing with incoming populations is demonstrated. Naturally, the presentation becomes denser as we approach the refugee crisis of 2015. The attitude and role of national and international non-governmental organizations (NGOs) is noted, as well as the housing programs developed in collaboration with them. In addition to providing a basic framework for thousands of refugees and asylum seekers, the housing programs were characterized by significant areas of concern and gaps, which are discussed in the respective chapters.

As far as alternative approaches are concerned, many of them have emerged from the refugee rights movements. After all, from the very beginning (2015), the so-called solidarity groups came forward to help people arriving on the shores of the Eastern Aegean islands prior to any state or European body. The solidarity movement gave rise to refugee squats in Athens, Thessaloniki, Mytilene and elsewhere. These squats, based on SSE principles, provided a safe environment for a significant number of refugees, many of whom were unable to meet their housing needs. Through the experiences of individuals who had participated in refugee squats, the paper explores the reasons that in their view led to the creation of refugee squats in Greece and specifically in Athens, how these spaces functioned, and how they contributed to the integration of refugees into local Greek society.

Overall, the study provides a multifaceted framework for the integration of refugees. It examines the principles of the SSE, concepts of social integration and housing, the institutional and historical context of refugee integration in Greece, and the approaches of official institutions and solidarity groups. It concludes that on the one hand, the expression of solidarity through refugee squats has been an important factor in providing a relatively safe context for a significant number of refugees who would otherwise have faced stagnation. At the same time, it highlights several other dimensions of these squats that contributed to, or hindered their integration into the host society.