Η συλλογική μνήμη κάθε μνημονικής κοινότητας και οι αντίστοιχοι τόποι μνήμης που αυτή δημιουργεί είναι δύο έννοιες αλληλένδετες. Βρίσκονται σε συνεχή αλληλεπίδραση επηρεάζοντας η μία την άλλη. Στο παρόν κείμενο εξετάζεται η σχέση που αναπτύσσεται ανάμεσα στους τόπους μνήμης του εμφυλίου και στην αντίστοιχή τους συλλογική μνήμη (της Δεξιάς και της Αριστεράς). Η συλλογική μνήμη και η πάντα συμπορευόμενη συλλογική λήθη μεταβάλλονται συνεχώς με την πάροδο του χρόνου και αλλάζουν περιεχόμενο. Αυτές οι αλλαγές έχουν τον αντίκτυπό τους και στα υλικά ίχνη που αφήνουν στον δημόσιο χώρο. Κομβικό ρόλο στην διαμόρφωση της συλλογικής μνήμης μέσω των μνημονικών τόπων διαδραματίζουν και οι τελετές μνήμης που τους συνοδεύουν. Τέλος για γεγονότα βαθιά διχαστικά, όπως ένας εμφύλιος, η μνήμη ενός κοινωνικού συνόλου δεν είναι ενιαία, αλλά αντίθετα σχηματίζονται μνημονικές κοινότητες που υιοθετούν διαφορετική εκδοχή για το κοινό παρελθοντικό αυτό γεγονός. Οι παραπάνω θεωρητικές διαπιστώσεις σε συνδυασμό με το μεταβαλλόμενο μνημονικό κεφάλαιο του δεξιού και αριστερού πολιτικού χώρου θα εξεταστούν μέσα από συγκεκριμένα παραδείγματα σημαινόντων μνημονικών τόπων των δύο κοινοτήτων. Όσον αφορά την παράταξη της Δεξιάς που ταυτίζεται σε μεγάλο βαθμό με αυτή των νικητών του εμφυλίου τα μνημεία που λήφθηκαν κυρίως υπ’ όψιν είναι: το ηρώο που έστησε ο ελληνικός στρατός σε μια από τις κορυφές του Γράμμου κατά την δεκαετία του 1950, το ηρώο για τους νεκρούς της Βούρμπιανης, ενός μικρού χωριού του Γράμμου και το άγαλμα της Βασίλισσας Φρειδερίκης στην Κόνιτσα. Η αριστερή συλλογική μνήμη του εμφυλίου συνεξετάζεται με το μνημείο που έστησε το Κομμουνιστικό Κόμμα Ελλάδας αφιερωμένο στον Δημοκρατικό Στρατό Ελλάδας στο χωριό Λυκκόραχη του Γράμμου και το μνημείο – μουσείο για τον ίδιο σκοπό στο χωριό Θεοτόκος. Τέλος επιχειρείται να εξαχθούν κάποια βασικά συμπεράσματα για την σχέση μεταξύ τόπων μνήμης και συλλογικής μνήμης που δεν διαφαίνονται στο κυρίως σώμα του κειμένου.

The collective memory of each mnemonic community and the respective places of memory that it creates are two interrelated concepts. They are in constant interaction influencing each other. This text examines the relationship that develops between the places of memory of the civil war and their respective collective memory (of the Right and the Left). Collective memory and the ever-accompanying collective forgetting are constantly changing over time and changing content. These changes also have their impact on the material traces they leave in the public space. The commemorative ceremonies that accompany them also play a key role in shaping collective memory through memorial sites. Finally, for deeply divisive events, such as a civil war, the memory of a social group is not uniform, but on the contrary, memory communities are formed that adopt a different version of this common past event. The above theoretical findings in combination with the changing mnemonic capital of the right and left political space will be examined through specific examples of significant mnemonic places of the two communities. Regarding the right-wing faction that largely identifies with that of the victors of the civil war, the monuments that were mainly taken into account are: the monument erected by the Greek army on one of the peaks of Grammos during the 1950s, the monument to the dead of Vourbiani, a small village of Grammos and the statue of Queen Frederiki in Konitsa. The left-wing collective memory of the civil war is examined with the monument erected by the Communist Party of Greece dedicated to the Democratic Army of Greece in the village of Lykkorachi of Grammos and the monument-museum for the same purpose in the village of Theotokos. Finally, an attempt is made to draw some basic conclusions about the relationship between places of memory and collective memory that are not evident in the main body of the text.