Η παρούσα εργασία αφορά την ποικιλία στον τονισμό που παρατηρείται κατά την κλίση των προπαροξύτονων αρσενικών ουσιαστικών σε -ος, π.χ. υπέρηχου/υπερήχου και διερευνά αν μορφολογικοί παράγοντες και αν η προέλευση της λέξης επηρεάζουν τη μετακίνηση του τόνου κατά την κλίση. Στόχος της εργασίας είναι η διατύπωση σαφέστερων κριτηρίων για την περιγραφή της κατανομής της θέσης του τόνου κατά την κλίση στα ουσιαστικά αυτής της κατηγορίας. Το δείγμα της έρευνας αντλήθηκε από το Αντίστροφο Λεξικό της Νέας Ελληνικής της Αναστασιάδη-Συμεωνίδη (2002). Αρχικά, συγκέντρωσα 52.382 λήμματα σε -ος από τα οποία επιλέχθηκαν τα 2.576 θέτοντας το κριτήριο του γένους και της θέσης του τόνου, καθώς με ενδιέφεραν τα αρσενικά προπαροξύτονα σε -ος. Αυτά κατηγοριοποιήθηκαν ως κύρια, κοινά, ουσιαστικοποιημένα επίθετα, παγιωμένες εκφράσεις, σπάνια/διαλεκτικά και ως φωνολογικές/ορθογραφικές παραλλαγές. Έπειτα, τα κοινά ταξινομήθηκαν βάσει είδους δομής σε απλά, παράγωγα και σύνθετα. Από αυτά επιλέχθηκαν 100 απλές δομές, 35 παράγωγες και 70 σύνθετες. Για καθένα από τα 205 λήμματα αναζητήθηκαν διπλοτυπίες στη γενική ενικού και πληθυντικού και στην αιτιατική πληθυντικού στο σώμα κειμένων elTenTen19 (Sketch Engine, Kilgarriff et al., 2014) και καταγράφηκαν οι εμφανίσεις κάθε τύπου, π.χ. πόλεμου 1.333 - πολέμου 159.289 εμφανίσεις. Το μεγαλύτερο ποσοστό του δείγματος σημείωσε μετακίνηση τόνου, η οποία συνδέθηκε με τη λόγια προέλευση της δομής. Ωστόσο, βρέθηκε ότι η ποικιλία που σημειώνεται σε αυτή την κατηγορία ουσιαστικών δεν είναι ελεύθερη, καθώς μορφολογικοί παράγοντες φαίνεται ότι συνδέονται με την αυξημένη τάση επιλογής τύπων με σταθερό τονισμό, όπως στην περίπτωση των παραγωγικών προσφυμάτων -αρ(ος), π.χ. ποντίκαρος, -άρι(ος), π.χ. βιβλιοθηκάριος, -όβι(ος), π.χ. μηχανόβιος και στα μεγεθυντικά σε -ος, όπως σαλίγκαρος, καθώς και στην περίπτωση των σύνθετων λέξεων με δομή [Θέμα Θέμα] όπου τονίζεται ο δείκτης σύνθεσης -ο-, π.χ. λαχανόκηπος. Διαπιστώνεται, έτσι, η ανάγκη να αναθεωρηθούν οι παρατηρήσεις στις σχολικές γραμματικές και να συμπεριληφθούν και μορφολογικά κριτήρια μετακίνησης ή μη του τόνου για τη συγκεκριμένη κατηγορία ουσιαστικών, καθώς, όπως αποδείχθηκε, οι ιδιότητες των μορφημάτων, οι μορφολογικές διαδικασίες και η προέλευση των λέξεων μπορούν να προβλέψουν την τάση για τη μετακίνηση ή μη του τόνου κατά την κλίση των προπαροξύτονων αρσενικών ουσιαστικών σε -ος.

This thesis focuses on the stress variation that appears in the Modern Greek masculine nouns ending in -oς [os] stressed on antepenultimate syllable, e.g., υπέρηχος [ipérixos] ‘ultrasound’. We notice that varying forms depending on the different position of stress appear in the inflectional paradigm, in genitive case of singular and plural and in accusative case of plural, e.g., υπέρηχου/υπερήχου [ipérixu]/[iperíxu] ‘ultrasound’ in genitive case. Our aim is to investigate which morphological factors and if the origin of a word can affect the stress position in the inflectional paradigm. The data of our research comes from the Reverse Dictionary of Modern Greek by Anastasiadi-Simeonidi (2002). After gathering 52.382 words in -oς [os] I selected 2.576 words (the masculine ones that they are stressed on the antepenultimate syllable). I categorized them as main, common, noun-adjectives, typical expressions, rare/dialect and spelling variations. Then I categorized the common nouns as simple, derivatives and compound nouns. From these words, 205 nouns were chosen according to morphological criteria, depending on the morphological structure of the formations (simple nouns, derived forms and compounds). Each noun has been examined in elTenTen19 corpora (Sketch Engine, Kilgarriff et al., 2014). For each word on my list, I searched the occurrences of the varying forms. I noticed stress variation in 161 nouns out of 205. The feature [+ learned] that is connected to the origin and the register of use of a word increased the choice of the word with moved stress in penultimate syllable, e.g., κατοίκου [katíku] ‘resident’s’. However, derivational suffixes, such as -αρ(ος), ποντίκαρος [podíkaros] ‘big mouse’ and the structure [Stem Stem] of the compounds, where the stress is placed on the compound marker -ο- [o], e.g., νερόλακκος [nerólakos] ‘puddle’, seem to prefer to keep the stress on the antepenultimate syllable in all cases. Consequently, certain morphemes such as stress-shifting affixes, the type of morphological process and the origin of a word can indicate which one alternative construction would be preferred in this category of nouns.