Η παρούσα διπλωματική εργασία εξετάζει το φαινόμενο της τοκογλυφίας, εστιάζοντας στις ιστορικές, νομικές, εγκληματολογικές και κοινωνικές του διαστάσεις. Η τοκογλυφία δεν αποτελεί μόνο μια διαχρονική μορφή οικονομικής εκμετάλλευσης, αλλά και έναν δείκτη θεσμικής δυσλειτουργίας και κοινωνικής ανισότητας. Στόχος της μελέτης είναι να προσεγγίσει το φαινόμενο πολυδιάστατα, τόσο θεωρητικά όσο και εμπειρικά, και να αναδείξει τη σημασία της κατανόησης της τοκογλυφίας ως κοινωνικού προβλήματος με βαθιές ρίζες στην ιστορική εξέλιξη της οικονομίας και της εξουσίας.

Στο πρώτο κεφάλαιο παρουσιάζεται μια αναλυτική ιστορική αναδρομή της τοκογλυφίας, από την αρχαία Ελλάδα, τη Μεσοποταμία και τις θρησκευτικές απαγορεύσεις στον Χριστιανισμό και το Ισλάμ, έως την ύστερη Τουρκοκρατία και τη σύγχρονη εποχή. Αναδεικνύεται ότι η ηθική και κοινωνική αποδοκιμασία της τοκογλυφίας ήταν παρούσα στις περισσότερες κοινωνίες και πολιτισμούς, παρόλο που στην πράξη η πρακτική επιβίωνε μέσω άτυπων ή νόμιμων μηχανισμών. Το δεύτερο κεφάλαιο αναλύει τη σχέση της τοκογλυφίας με το οικονομικό και το οργανωμένο έγκλημα. Εξετάζονται οι έννοιες του οικονομικού εγκλήματος τόσο από την ποινικοδογματική όσο και από την εγκληματολογική σκοπιά, καθώς και τα εγκλήματα του «λευκού κολάρου». Ιδιαίτερη έμφαση δίδεται στην ένταξη της τοκογλυφίας σε δομές οργανωμένης εγκληματικότητας και στο πώς το φαινόμενο αποκτά χαρακτηριστικά συστηματικής και δομημένης παρανομίας, με στόχο το οικονομικό όφελος μέσω εκμετάλλευσης ευάλωτων κοινωνικών ομάδων. Στο τρίτο κεφάλαιο παρουσιάζεται το ισχύον νομικό πλαίσιο στην Ελλάδα, με έμφαση στο άρθρο 404 του Ποινικού Κώδικα. Γίνεται διάκριση μεταξύ αντικειμενικής και υποκειμενικής υπόστασης του αδικήματος της τοκογλυφίας, και εξετάζονται οι επιβαρυντικές περιστάσεις, όπως η κατ’ επάγγελμα τέλεση. Εξετάζονται, επίσης, τα θεσμικά πλαίσια αντιμετώπισης του φαινομένου στην Ευρωπαϊκή Ένωση, μέσα από μηχανισμούς διακρατικής συνεργασίας και ενίσχυσης της διαφάνειας.

Το τέταρτο κεφάλαιο αξιοποιεί τις θεωρίες της εγκληματολογίας για την ερμηνεία της τοκογλυφικής συμπεριφοράς. Ιδιαίτερη αναφορά γίνεται στη θεωρία της έντασης του Merton, η οποία εξηγεί την παραβατικότητα ως αποτέλεσμα της δυσαρμονίας μεταξύ κοινωνικών στόχων και διαθέσιμων μέσων επίτευξής τους, στη θεωρία της ετικέτας, που αφορά στον κοινωνικό στιγματισμό, καθώς και στις τεχνικές ηθικής ουδετεροποίησης, που επιτρέπουν στους δράστες να αποενοχοποιούν τις πράξεις τους. Στο πέμπτο κεφάλαιο παρουσιάζεται η πρωτογενής ποιοτική έρευνα που πραγματοποιήθηκε με βάση ερωτηματολόγιο σε δράστες τοκογλυφικών πράξεων. Τα αποτελέσματα της έρευνας καταδεικνύουν ότι η τοκογλυφική δραστηριότητα συχνά γίνεται αντιληπτή από τους ίδιους τους δράστες όχι ως εγκληματική, αλλά ως «εναλλακτικός τρόπος δανεισμού ή σαν μια «επιχειρηματική ευκαιρία», ιδίως σε συνθήκες οικονομικής κρίσης και θεσμικού κενού. Η πλειοψηφία των δραστών δεν αναγνωρίζει ηθική απαξία στην πράξη τους, ενώ εντοπίζεται υψηλός βαθμός κοινωνικής κανονικοποίησης της τοκογλυφίας. Επιπλέον, συσχετίζονται τα πορίσματα της έρευνας με τις εγκληματολογικές θεωρίες, επιβεβαιώνοντας τον λειτουργικό χαρακτήρα του εγκλήματος σε συγκεκριμένα κοινωνικοοικονομικά περιβάλλοντα.

Τέλος, στο έκτο κεφάλαιο, τα συμπεράσματα της μελέτης συνοψίζονται, αναδεικνύοντας την τοκογλυφία ως φαινόμενο που δεν αφορά μόνο την παραβίαση του ποινικού νόμου, αλλά και την αποτυχία των κοινωνικών θεσμών να παρέχουν εναλλακτικές, θεμιτές λύσεις σε άτομα που βρίσκονται σε οικονομική ανάγκη. Υπογραμμίζεται η ανάγκη για μια ολιστική προσέγγιση του φαινομένου, που θα συνδυάζει την ποινική καταστολή με την κοινωνική πρόληψη και τη θεσμική ενδυνάμωση.

Λέξεις-κλειδιά: τοκογλυφία, οικονομικό έγκλημα, οργανωμένο έγκλημα, , ποινικό δίκαιο, διαφθορά.

This thesis examines the phenomenon of usury, focusing on its historical, legal, criminological, and social dimensions. Usury is not only a long-standing form of economic exploitation but also an indicator of institutional dysfunction and social inequality. The aim of this study is to approach the phenomenon from a multidimensional perspective, both theoretical and empirical, and to highlight the importance of understanding usury as a social issue deeply rooted in the historical evolution of economy and power.

The first chapter provides a detailed historical overview of usury, from ancient Greece and Mesopotamia, to religious prohibitions in Christianity and Islam, and up to the late Ottoman period and modern times. It becomes evident that moral and social condemnation of usury was present in most societies and cultures, although in practice the activity persisted through informal or even legal mechanisms.

The second chapter analyzes the relationship between usury, the economy, and organized crime. It explores the concept of economic crime from both a legal-doctrinal and criminological perspective, as well as the notion of “white-collar crime.” Special emphasis is placed on how usury becomes embedded in structures of organized crime and acquires characteristics of systematic and structured illegality, aiming at financial gain through the exploitation of vulnerable social groups.

The third chapter presents the current legal framework in Greece, with particular reference to Article 404 of the Penal Code. It distinguishes between the objective and subjective elements of the offense of usury and examines aggravating circumstances such as habitual commission. The chapter also discusses institutional frameworks addressing the phenomenon within the European Union, through mechanisms of transnational cooperation and the promotion of transparency.

The fourth chapter utilizes criminological theories to interpret usurious behavior. Special reference is made to Merton’s strain theory, which explains deviance as the result of a discrepancy between societal goals and the means available to achieve them, to labeling theory, which deals with social stigmatization, and to techniques of neutralization, which allow offenders to morally disengage from their actions.

The fifth chapter presents the findings of a primary qualitative study conducted through questionnaires addressed to individuals who have engaged in usurious practices. The research results indicate that such activity is often perceived by offenders not as criminal, but as an “alternative form of lending” or a “business opportunity,” particularly in contexts of economic crisis and institutional void. Most offenders do not recognize moral culpability in their actions, and a high degree of social normalization of usury is observed. Moreover, the findings are correlated with criminological theories, confirming the functional character of crime within specific socio-economic environments.

Finally, the sixth chapter summarizes the study’s conclusions, emphasizing that usury is not merely a violation of criminal law but also a reflection of the failure of social institutions to provide legitimate alternatives for individuals in financial distress. The need for a holistic approach is highlighted—one that combines criminal enforcement with social prevention and institutional empowerment.

Keywords: usury, economic crime, organized crime, criminal law, corruption.