Ο σταυροειδής εγγεγραμμένος ναός θεωρείται ο επικρατέστερος αρχιτεκτονικός τύπος βυζαντινών ναών της μεσοβυζαντινής (9ος/ 12ος αιώνας) και της υστεροβυζαντινής περιόδου (13ος/15ος αιώνας). Η διαμόρφωση του οφείλεται στις ιστορικές και κοινωνικές συνθήκες που δημιουργήθηκαν κατά τη διάρκεια αυτών των βυζαντινών περιόδων αλλά και στις νέες λειτουργικές, λατρευτικές και συμβολικές ανάγκες. Η μακραίωνη πορεία εξέλιξης του αρχιτεκτονικού τύπου διαμορφώθηκε σε δύο περιοχές του Βυζαντίου: α)στην Κωνσταντινούπολη και στον ευρύτερο χώρο επιρροής της, έχοντας ως μεταβατικό στάδιο την τρουλλαία βασιλική μεταβατικού τύπου (7ος/8ος αιώνας) και β) στον ελλαδικό χώρο μέσω της μορφής του μεταβατικού ελλαδικού σταυροειδούς εγγεγραμμένου ναού (8ος/10ος αιώνας). Η μακρά πορεία εξέλιξης οδήγησε στη δημιουργία ενός ναού μικρών αναλογιών, ο οποίος προσαρμόστηκε στις λατρευτικές, δημογραφικές, οικονομικές ανάγκες του ελλαδικού χώρου. Ο αρχιτεκτονικός τύπος αυτός συνέβαλλε μέσω της μορφολογίας και της τυπολογίας του στη διάδοση αισθητικών, δογματικών και ιδεολογικών κριτηρίων του βυζαντινού πνεύματος. 

Ο σταυροειδής εγγεγραμμένος με τρούλλο ναός είχε ταχεία διάδοση και στο Δεσποτάτο της Ηπείρου, το οποίο αναπτύχθηκε ιστορικά και γεωγραφικά στη σημερινή Δυτική Ελλάδα, στην Ήπειρο και τη Νότια Αλβανία. Στο πλαίσιο αυτό, οι σταυροειδείς εγγεγραμμένοι ναοί του Δεσποτάτου της Ηπείρου δημιούργησαν μια ομάδα ναών με ιδιαίτερα χαρακτηριστικά, δίνοντας έμφαση στον κατακόρυφο άξονα και στη συμβολική σημασία του σταυρού και του τρούλλου, ως συμβόλου του ουρανού. Στην παρούσα εργασία, μέσα απο τη μελέτη συγκεκριμένων ναών του Δεσποτάτου (με έμφαση στα μνημεία της Άρτας), οδηγηθήκαμε στην αναζήτηση των κοινών χαρακτηριστικών της αρχιτεκτονικής τους και της σημασίας τους στη διαμόρφωση της ναοδομίας της ευρύτερης περιοχής, με την ενσωμάτωση διαχρονικών αξιών, όπως τη λιτότητα, το μέτρο και τη γεωμετρικότητα. Επιπλέον, πρόθεση μας είναι η μερική καταγραφή των σταυροειδών εγγεγραμμένων ναών του Δεσποτάτου της Ηπείρου, το σημαντικό αποτύπωμα τους στην Ήπειρο αλλά και η βιωσιμότητα τους ως μνημείων πολιτιστικής κληρονομιάς της περιοχής. Τέλος, μέσα απο τις προτάσεις ανάδειξης και αξιοποιήσης των συγκεκριμένων βυζαντινών ναών, ευελπιστούμε οτι θα αναδειχθεί η αισθητική τους αξία, γεγονός που θα οδηγήσει στην κοινωνική και οικονομική ανάπτυξη των περιοχών ένταξής τους. 

The inscribed-cross church is considered the dominant architectural type of Byzantine churches during the Middle Byzantine period (9th/12th century) and the Late Byzantine period (13th/15th century). Its development is attributed to the historical and social conditions that emerged during these Byzantine periods, as well as the new liturgical and symbolic needs. The long evolutionary path of this architectural type was achieved in two regions of the Byzantine Empire: a) in Constantinople and its broader area of influence, with the domed basilica transitional type (7th/8th century), and b) in the Greek world through the form of the inscribed-cross transitional type (8th/10th century). This long evolutionary process led to the creation of a church with small proportions, which was adapted to the liturgical, demographic and economic needs of the Greek region. These architectural types are contributed, through their form and typology, to the dissemination of aesthetic, doctrinal and ideological criteria of the Byzantine spirit. 

The inscribed-cross with dome church spread rapidly in the Despotate of Epirus, which historically and geographically developed in present-day Western Central Greece, Epirus and Southern Albania. Based on this, the inscribed-cross churches of the Despotate of Epirus formed a group of churches with distinct characteristics, emphasizing the vertical axis and the symbolic significance of specific churches in the Despotate (with an emphasis on the monuments of Arta), we sought to identify the common architectural features and their significance in shaping the eccleciastical architecture of the broader region, incorporating timeless values such as simplicity, proportion and geometry. Furthermore, our intention is to partially document the inscribed-cross churches of the Despotate of Epirus and their significant imprint in Epirus, as well as their sustainability as monuments of cultural heritage in the region. Finally, in the context of proposals for the promotion and utilization of these specific Byzantine churches, we hope to highlight their aesthetic value, which will lead to the social and economic development of the areas, where they are located.