Η παρούσα διπλωματική εργασία εξετάζει το αίτημα των Ελλήνων καλλιτεχνών για την ίδρυση του Εθνικού Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης, με έμφαση στη θεσμική κριτική, που αναδύθηκε γύρω στο 1970. Το αίτημα απευθύνεται τόσο στην επιτακτική ανάγκη στέγασης της σύγχρονης καλλιτεχνικής παραγωγής όσο και στην απαίτηση επανεξέτασης των θεσμών της τέχνης, επαναπροσδιορίζοντας τους πολιτιστικούς θεσμούς της, τη λειτουργία και δομή τους και κυρίως την σχέση τους με την κοινωνία. 

Στο πρώτο κεφάλαιο σχολιάζεται η έντονη αναζήτηση για κοινωνική αλλαγή μέσα από σημαντικά κινήματα, τα οποία επηρέασαν την πολιτική σκηνή της περιόδου, αλλά και την καλλιτεχνική, ωθώντας τους καλλιτέχνες να αναζητήσουν νέες και δικαιότερες κοινωνικές δομές. Η συνολική αμφισβήτηση μεταφράστηκε σε μια καλλιτεχνική πρακτική υπό το όνομα Θεσμική Κριτική, εξετάζοντας το κατεστημένο και εξερευνώντας λύσεις για την βελτίωση του με στόχο τον επαναπροσδιορισμό της τέχνης αλλά και των φορέων που την προβάλουν.

Στη συνέχεια σχολιάζεται το πρώτο κύμα θεσμική κριτικής τις δεκαετίες του 1960-1970. Γίνεται αναφορά σε συγκεκριμένες προσωπικότητες που προσέφεραν πρωτοποριακές ιδέες και ξεχώρισαν μέσα από το έργο τους για τις επιθέσεις τους κατά των θεσμών.

Στο δεύτερο κεφάλαιο αναλύονται οι πρωτοβουλίες της θεσμικής κριτικής στον Ελληνικό χώρο. Αναφέρονται σημαντικές ομάδες και εκδηλώσεις, δράσεις που διοργανώθηκαν, όπως και συγκεκριμένοι Έλληνες καλλιτέχνες με κυρίαρχο ρόλο. Η εποχή από την δεκαετία του 1960 σηματοδοτείται από τις συνεχείς συζητήσεις των ανθρώπων της τέχνης γύρω από την ανάγκη δημιουργίας ενός κρατικού χώρου στέγασης της σύγχρονης ελληνικής τέχνης. Το κλίμα ανανέωσης διακόπτεται με την περίοδο της στρατιωτικής δικτατορίας για να επανέλθει ακόμη πιο έντονα με την αποκατάσταση της δημοκρατίας. Οι καλλιτέχνες επηρεασμένοι από το ταραχώδες κλίμα που επικρατούσε στη χώρα ενσωματώνουν πολιτικά και κοινωνικά μηνύματα στο έργο τους. Η περφόρμανς έχει ήδη εμφανιστεί ως μορφή τέχνης στην χώρα, με πολλές τολμηρές δράσεις οι οποίες θίγουν την πολιτική και κοινωνική καθημερινότητα. Ειδική αναφορά γίνεται στο έργο του γλύπτη Θόδωρου και του καλλιτέχνη Δημήτρη Αληθεινού, οι οποίοι προσέφεραν αρκετά θέματα προς συζήτηση και μια ιδιαίτερη σκοπιά απόψεων.

Συνεχίζοντας σχολιάζονται οι απόψεις των καλλιτεχνών όπως εκτέθηκαν στα τεύχη του περιοδικού Αντί το 1976, οι περισσότεροι από τους οποίους είναι ένθερμοι υποστηρικτές της ίδρυσης ενός χώρου στέγασης της σύγχρονης καλλιτεχνικής πρακτικής. Επικεντρώνονται στην αναδιαμόρφωση των ήδη υπάρχων θεσμών και στον επαναπροσδιορισμό τους και όχι στην πλήρη κατάργηση αυτού. Τα αιτήματα των καλλιτεχνών για το μουσείο είναι η ύπαρξη ενός καινοτόμου κρατικού χώρου, ανοιχτού στο κοινό, ο οποίος θα προάγει την ελεύθερη σκέψη, θα ενισχύει την πνευματική καλλιέργεια και εκπαίδευση και θα θίγει επίκαιρα ζητήματα αναδεικνύοντας νέους προβληματισμούς. Οι ίδιες απαιτήσεις εμφανίζονται και στη σειρά εκδηλώσεων που πραγματοποιήθηκαν στον χώρο τέχνης Δεσμός με συντονιστή τον γλύπτη Θόδωρο. Οι εκδηλώσεις κρατούν τρείς – τέσσερις μήνες και θίγονται ζητήματα για τον παραδοσιακό ρόλο της τέχνης, την αναγκαιότητα της ως κοινωνική δραστηριότητα και την χρησιμότητα ενός μη κερδοσκοπικού ιδρύματος για την ανάδειξη της, δεδομένου ότι η καλλιτεχνική παραγωγή ήταν στην ευχέρεια των εμπορικών γκαλερί.

Περνώντας στην δεκαετία του 1980, οι συζητήσεις για την ίδρυση του μουσείου βρίσκονται στο περιθώριο, τόσο λόγω της εκτεταμένης αύξησης των γκαλερί και της εμπορευματοποίησης της τέχνης, όσο και λόγω της τότε κυβέρνησης, η οποία ασχολήθηκε επαρκώς μόνο με την ανάδειξη της αρχαίας κληρονομιάς της χώρας. Αναφέρεται η έκθεση που διαδραματίστηκε στον χώρο του Ζάππειου, «Περιβάλλον-Δράση. Τάσεις της ελληνικής τέχνης σήμερα» διότι αρχικά η δεκαετία του 1980 είναι μια σημαντική περίοδος σε σχέση με οικολογικά θέματα, αλλά και γιατί ήταν μια ιδιαίτερη ομαδική προσπάθεια σε μια σχετική αδρανή φάση, η οποία είχε αρχικώς εκπαιδευτικό χαρακτήρα μέσω δράσεων – περφόρμανς και με στόχο την ενημέρωση του κοινού για τον ρόλο και τις τάσεις της καλλιτεχνικής παραγωγής σήμερα.

Την επόμενη δεκαετία αν και συνεχίστηκε η έντονη εμπορική δραστηριότητα, αναδύθηκαν νέοι πολιτιστικοί χώροι και η έντονες συζητήσεις για την ανάγκη ύπαρξης ενός μουσείου σύγχρονης τέχνης βρέθηκαν ξανά στο προσκήνιο. Η αποφασιστική κίνηση του 1996 από τον υπουργό πολιτισμού Σταύρο Μπένο να δημιουργήσει μια νέα ομάδα εργασίας σε ένα διεπιστημονικό κλίμα, είχε στόχο τον καθορισμό μιας εθνικής πολιτικής στον τομέα των καλών τεχνών. Έναν χρόνο αργότερα, ιδρύονται ως θεσμικά πρόσωπα όχι μόνο το Εθνικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης στην Αθήνα, αλλά και το Κρατικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης στην Θεσσαλονίκη. Αντιθέτως με το μουσείο της συμπρωτεύουσας, στην Αθήνα η μόνιμη συλλογή και χώρος στέγασης της σύγχρονης τέχνης δεν ήταν ακόμη αποφασισμένα. Σύμφωνα με τον νόμο ίδρυσης, το κράτος στοχεύει στην δημιουργία ενός δημόσιου, συμμετοχικού, δημοκρατικού μουσείου, το οποίο θα λειτουργεί ως ένα σύγχρονο πολιτισμικό κέντρο με πολυάριθμες δραστηριότητες. Σε θεωρητικό τουλάχιστον πλαίσιο, το κράτος έχει λάβει υπόψιν του τις τόσων χρόνων συζητήσεις της καλλιτεχνικής κοινότητας.

This thesis examines the demand of Greek artists for the establishment of the National Museum of Contemporary Art, with a focus on the institutional critique that emerged around 1970. The demand addresses both the urgent need to house contemporary artistic production and the call to reassess art institutions, redefining their cultural roles, functions, and structures, particularly in relation to society.

The first chapter discusses the intense quest for social change through significant movements that influenced the political and artistic landscape of the period, prompting artists to seek new and fairer social structures. This overall questioning translated into an artistic practice known as Institutional Critique, which examined the establishment and explored solutions for its improvement, aiming to redefine art and the institutions that promote it.

Next, the first wave of institutional critique in the 1960s-1970s is discussed, with references to specific personalities who offered groundbreaking ideas and stood out for their attacks on institutions.

The second chapter analyzes the initiatives of institutional critique in Greece, highlighting important groups, events, and actions, as well as specific Greek artists who played a dominant role. The period from the 1960s is marked by ongoing discussions among the art community about the need for a state space to house contemporary Greek art. This atmosphere of renewal was interrupted by the military dictatorship but returned even more strongly with the restoration of democracy. Artists, influenced by the turbulent atmosphere in the country, incorporated political and social messages into their work. Performance art had already emerged as a form of art in the country, with many bold actions addressing political and social issues. Special mention is made of the work of sculptor Thodoros and artist Dimitris Alithinos, who provided many topics for discussion and unique perspectives.

The views of artists as expressed in issues of the magazine Antí in 1976 are then discussed, with most of them being strong supporters of the establishment of a space for contemporary artistic practice. They focus on reshaping existing institutions and redefining them rather than completely abolishing them. The artists' demands for the museum include the existence of an innovative state space, open to the public, which promotes free thinking, enhances intellectual cultivation and education, and addresses current issues, raising new concerns. Similar demands are seen in a series of events held at the Desmos art space, coordinated by sculptor Thodoros. These events lasted three to four months and raised issues about the traditional role of art, its necessity as a social activity, and the usefulness of a non-profit institution to promote it, given that artistic production was at the mercy of commercial galleries.

Moving into the 1980s, discussions about the museum's establishment were sidelined due to the widespread increase in galleries and the commercialization of art, as well as the then-government's focus mainly on the promotion of the country's ancient heritage. The exhibition held at the Zappeion, "Environment-Action. Trends in Greek Art Today," is mentioned because the 1980s was a significant period concerning ecological issues and because it was a unique collective effort during a relatively inactive phase, initially educational in nature through actions and performances aimed at informing the public about the role and trends of artistic production today.

In the following decade, despite continued commercial activity, new cultural spaces emerged, and the intense discussions about the need for a Museum of Contemporary Art returned to the forefront. The decisive move in 1996 by the Minister of Culture Stavros Benos to create a new working group in an interdisciplinary climate aimed to define a national policy in the field of fine arts. A year later, not only the National Museum of Contemporary Art in Athens but also the State Museum of Contemporary Art in Thessaloniki were established as institutional entities. Unlike the museum in Thessaloniki, in Athens, the permanent collection and housing for contemporary art had not yet been decided. According to the founding law, the state aims to create a public, participatory, democratic museum that will function as a modern cultural center with numerous activities. At least in theory, the state has taken into account the many years of discussions within the artistic community.